درنگی بر مهارت «نه گفتن» و آسیب اعتیاد

میزان برخورداری از مهارت «نه گفتن» نسبی است. برخی بیشتر و برخی کمتر از آن برخوردارند. وقتی می‌گوییم گروهی از افراد به میزان کمتری از این مهارت برخوردار هستند، یعنی اینکه بسته به موقعیت، در برابر برخی درخواست‌ها می‌توانند نه بگویند و مواقعی کم می‌آورند. اصل مسلم برای کارشناسان حوزه اعتیاد، فراوانی معتادانی است که دلیل اعتیادشان نداشتن عزت نفس لازم در برابر رفقایی است که پیشنهاد مصرف مواد مخدر می‌دهند.

این عامل را از دلایل عمده اعتیاد در نوجوان‌ها می‌دانیم، چون اولا اعتیاد بیشتر از مبدأ جمع‌ها و دورهمی‌ها شروع می‌شود. دوم اینکه گروه همسالان در سنین نوجوانی بسیار حایز اهمیت است. سوم اینکه جرقه بیشتر اعتیاد‌ها در همین سنین می‌خورد. بااین حال هیچ کدام از نکاتی که اشاره شد به این معنی نیست که بزرگ سالانِ فاقد مهارت نه گفتن، از آسیب اعتیاد در امان می‌مانند و این خطر فقط منحصر به دوره نوجوانی و اوایل جوانی است.

کدام نوجوان؟

تقویت مهارت یادشده سن وسال نمی‌شناسد. به بیان دیگر، هرچند گفته می‌شود که شالوده شخصیت هر فرد در هفت سال نخست زندگی اش شکل می‌گیرد، با وجود این مهارت نه گفتن در دوره نوجوانی و جوانی نیز امکان تقویت دارد. فرصت طلایی برای تحقق این مهم دوره نوجوانی است و از فرصت حضور نوجوان در مدارس می‌توان برای رسیدن به این هدف استفاده کرد.

ازآنجاکه شاکله اصلی شخصیت انسان تا حدود بیست سالگی تثبیت می‌شود بهتر است تا پیش از سن یادشده به تقویت مهارت‌های زندگی در افراد مبادرت کرد. آموزش مهارت نه گفتن زمانی بهترین نتیجه را می‌دهد که به طور ویژه روی نوجوان‌هایی کار شود که به واسطه برخی شرایط مثل زندگی در خانواده یا نقاط پرخطر، آسیب پذیری بیشتری در برابر اعتیاد دارند.

باز هم تأکید می‌شود که معنی این صحبت چنین نیست که نمی‌شود مهارت نه گفتن را به طور مثال به یک معتاد سی ساله که خواهان ترک اعتیاد است آموزش داد.

کدام روش؟

این آموزش نیز بهتر است از طریق همتایان صورت بگیرد. اصطلاح علمی اش Pair education و به معنی آموزش دادن به نوجوان از سوی نوجوانان است. این سبک برای آموزش مهارت‌های زندگی نسبت به شیوه سنتی که معلم یا مربی آموزش بدهد، بسیار مؤثرتر و اثربخش‌تر است. بستر آن هم منحصر به آموزش وپرورش نیست و از سوی سازمان‌های مردم نهاد، گروه‌های پیشگیری از اعتیاد بهزیستی، ساختار‌هایی که شهرداری در حاشیه شهر دارد یا هر مرکزی که با خانواده‌ها ارتباط دارد می‌تواند فراهم شود.

در این شیوه، ابتدا حلقه نخست و گروهی کوچک از نوجوانان آموزش می‌بینند و این نوجوانان آموزش دیده به سایر نوجوانان آموزش می‌دهند. این شیوه مؤثر برای یاددادن مهارت نه گفتن و سایر مهارت‌های زندگی، چندان متواتر نیست.

کدام مراکز؟

بر اساس تجربه کاری و مشاهداتم از کلینیک‌های مختلفی که در آن از مشاوره روان شناس یا روان پزشک برای قطع مصرف یا سم زدایی برای معتادان جوان استفاده می‌شود، می‌گویم که تقویت مهارت نه گفتن برای درمان سوءمصرف مواد مخدر تأثیر مثبتش را نشان داده و جایگاه خود را پیدا کرده است.

در کمپ‌ها روی این روش مانور داده نمی‌شود، چون بیشتر مراجعان به این مراکز، افرادی هستند که سال‌ها اعتیاد داشته اند و میزان مصرف یا سنشان بالا ست. مجموعه این عوامل باعث می‌شود که آموزش این مهارت برای این گروه از معتادان کم اثر باشد و بیشتر روی جنبه‌های مراقبت، نگهداری و کاهش آسیب تمرکز شود.