چرمشهر بزرگ ترین تهدید برای سلامت کشف رود | تشدید آلایندگی از  گذر دباغ خانه

به گزارش شهرآرانیوز؛ «کشف رود» باید هم همچنان حال خوبی نداشته باشد وقتی کماکان درِ رسیدگی به آن، روی همان پاشنه قبلی می‌چرخد؛ روی پاشنه آلایندگی و آلودگی آب که حالا دو دهه‌ای می‌شود صحنه‌گردان اصلی حال‌وروز این رودخانه اساطیری شده است. وضعیت این محدوده حداقل در ۶ سال اخیر نه به پیش رفته است و نه به پس؛ گویی زمان هم در کشف‌رود ایستاده است. 

از ۲۹۰ کیلومتر طول این وسعت طبیعی که شعبه‌ای از آن از کوه‌های هزارمسجد و شعبه‌ای دیگر از ارتفاعات بینالود سرچشمه می‌گیرد، حدود هشتاد کیلومتر در همسایگی مشهد قرار دارد و همین مجاورت، سبب‌ساز حاشیه‌سازی‌های زیادی برای حریم، بستر و تغذیه این یادگار تاریخی شده است؛ هشتاد کیلومتر پرماجرا که از قبل پل شاهنامه شروع می‌شود و تا چند کیلومتر بعد از پربحث‌ترین نقطه این رودخانه، یعنی محدوده «چرمشهر»، امتداد پیدا می‌کند. 

ناسازگاری شهر با کشف‌رود هم تاریخچه‌ای سه‌دهه‌ای دارد و به وقتی برمی‌گردد که به‌دلیل وسعت مشهد، بخش زیادی از فاضلاب خانگی و بعد از آن صنعتی، راهی به‌جز سرازیر شدن در رودخانه شهر پیدا نکرد و این بافت طبیعی را از کارکرد واقعی خود در جایگاه یک رودخانه فصلی که باید مهارکننده آب‌های موسمی باشد، خارج کرد؛ مشکلی که پس از سال‌ها و با وجود احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در گوشه‌وکنار کشف‌رود، همچنان دست از گریبان این رود برنداشته است و سایه آلودگی همچنان بر سر آن سنگینی می‌کند.

مشکل اصلی کشف‌رود هم از سه حالت خارج نیست؛ سرایز شدن کانال‌های فاضلاب شهری از چند نقطه به رودخانه، فاضلاب‌های تصفیه‌شده تصفیه‌خانه‌های مسیر که در برخی مقاطع با استاندارد‌های محیط‌زیستی همخوانی ندارد و درنهایت «بای‌پس» شدن بخشی از حجم ورودی تصفیه‌خانه‌ها به‌دلیل ناترازی ظرفیت تصفیه.

 از آلایندگی بخش‌های مختلف کشف‌رود و علل آن، کم گزارش تهیه نشده است، اما با همراهی کارشناسان شرکت آب منطقه‌ای خراسان‌رضوی سری به چهار نقطه حساس این رودخانه زدیم تا این‌بار، نمونه‌گیری‌ها با ما سخن بگویند. این نمونه‌گیری‌ها، چهار نقطه اصلی کشف‌رود در تقاطع پل کلاته‌نوری بعد از خروجی تصفیه‌خانه‌های پرکندآباد یک و ۲، تقاطع پل سنگ‌بر، نرسیده به تصفیه‌خانه‌های اولنگ و التیمور، تقاطع جاده گاز بعد از این دو تصفیه‌خانه و درنهایت خروجی تصفیه‌خانه چرمشهر را بررسی می‌کند و به‌خوبی نشان می‌دهد که منشأ آلایندگی این رودخانه به کجا برمی‌گردد.

خروجی چرمشهر؛ آلوده‌ترین نقطه

هرچند از پنج تصفیه خانه فعال در امتداد کشف رود که زیر نظر شرکت آبفای مشهد اداره می‌شود، سیستم سه تصفیه خانه یعنی تصفیه خانه‌های پرکندآباد یک و ۲ و تصفیه خانه اولنگ، قدیمی است و در آن‌ها از شیوه‌هایی مثل «برکه تثبیت» و «لاگون هوادهی» استفاده می‌شود، عناصر موجود در نمونه آب یا پساب موجود در محدوده پل کلاته نوری تا تقاطع جاده گاز و حتی بعد از آن تا قبل از خروجی تصفیه خانه چرمشهر، نشانی از بحرانی بودن شرایط زیست محیطی این رودخانه ندارد و‌ می‌توان زیاد بودن جزئی برخی شاخص‌ها همچون میزان اسیدی بودن آب (PH)، هدایت الکتریکی (EC) و رنگ حقیقی را به دیده اغماض پذیرفت؛ البته در همین محدوده‌ها هم در نمونه گیری‌هایی که مربوط به روز‌های ابتدای زمستان سال ۱۴۰۳ است، برخی مقادیر همچون شاخص اکسیژن خواهی بیولوژیکی فاضلاب (BOD)، شاخص اکسیژن دهی بیولوژیکی فاضلاب (COD)، شاخص مجموع مواد معلق (TSS)، میزان نیترات و کدورت موجود، ارقامی بیشتر از سطح استاندارد را نشان می‌دهد.

با این حال وقتی متوجه تفاوت در میان ارقام و اعداد شاخص‌ها می‌شویم که محدوده تقاطع جاده گاز را به سمت خروجی تصفیه خانه فاضلاب صنعتی چرمشهر طی کنیم. تا این محدوده هرچه در کشف رود هست و نیست، در زمره فاضلاب‌های شهری اعم از فاضلاب‌های تانکری، پساب تصفیه خانه‌های فاضلاب و فاضلاب‌هایی است که کانال‌های مختلف از شهر مشهد به نقاط مختلف این رود رهنمون می‌کنند.

اما خروجی تصفیه خانه چرمشهر که کمتر از یک سال از افتتاحش می‌گذرد، روایتی دیگر دارد و به نوعی در تمامی شاخص‌ها نمره مردودی می‌گیرد. به دلیل اهمیت موضوع و به منظور مستدل بودن ادعایمان، خروجی این تصفیه خانه را بیش از یک بار و در مقاطع زمانی سوم دی و هفدهم بهمن ۱۴۰۳ آزمایش کردیم. طبیعتا به دلیل حساسیت موضوع و تخصصی بودن فرایند آزمایش، پاسخ این نمونه برداری نیز با فاصله آماده شده است.

برای نمایش بزرگتر روی عکس کلیک کنید.

همان گونه که در جدول مشاهده می‌کنید، میزان عناصر موجود در پساب آزمایش شده این محدوده در بیشتر شاخص‌ها به ویژه شاخص‌هایی همچون هدایت الکتریکی، مجموع مواد معلق، کلرور، نیترات و (BOD) و (COD) بسیار بالاتر از سطح استاندارد درنظرگرفته شده برای خروجی فاضلاب است.

مدیر دفتر محیط زیست و کیفیت منابع آبی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی در واکاوی آمار تحلیلی جداول به دست آمده از بازدید‌های کارشناسان این مجموعه از نقاط مختلف کشف رود، با صحه گذاشتن بر غلظت زیاد برخی عناصر در خروجی تصفیه خانه چرمشهر می‌گوید: متأسفانه کیفیت خروجی این تصفیه خانه اصلا جالب نیست و به معنای دیگر پساب حاصل از آن، قابلیت استفاده برای هیچ مصرفی حتی بخش صنعتی را ندارد. دو گمان هم در این باره دور از ذهن نیست؛ یکی اینکه تصفیه خانه در زمان انجام آزمایش‌ها فعال نبوده است و گمان دوم اینکه این مجموعه به درستی بهره برداری نمی‌شود.

به گفته سیدجواد موسوی، شاخص هدایت الکتریکی در خروجی این تصفیه خانه درحالی در دو مقطع زمانی بالاتر از ۱۸ هزار و ۲۲ هزار (میکروزیمنس بر سانتی متر) بوده است که این رقم باید به طور متوسط بین ۵۰۰ تا ۲ هزارو ۵۰۰ باشد. همچنین استاندارد COD برای خروجی فاضلاب به منظور تخلیه آب‌های سطحی و چاه‌های جاذب، رقمی معادل ۶۰ میلی گرم بر لیتر و برای مصارف کشاورزی و آبیاری رقمی حدود ۲۰۰ میلی گرم بر لیتر محاسبه شده است، درحالی که این میزان در خروجی تصفیه خانه چرمشهر در بازه‌های مذکور، به ترتیب بیشتر از ۲ هزارو ۹۰۰ و ۵ هزارو ۴۰۰ میلی گرم بر لیتر ثبت شده است.

وی ادامه می‌دهد: از سوی دیگر میزان BOD که باید رقمی معادل ۳۰ میلی گرم در لیتر برای تخلیه آب‌های سطحی و چاه‌های جاذب و عددی معادل ۱۰۰ میلی گرم بر لیتر برای مصارف کشاورزی و آبیاری باشد، در دو مقطع زمانی در خروجی چرمشهر، اعدادی به ترتیب هزارو ۶۰۰ و ۳ هزارمیلی گرم بر لیتر برآورد شده است. نکته دارای اهمیت دیگر، میزان کلرور پساب است که بر اساس استاندارد‌های موجود در هر سه بخش مصرفی، باید ۶۰۰ میلی گرم بر لیتر باشد، اما در نمونه گیری‌های انجام شده، ارقامی معادل ۴ هزارو ۸۸۰ و ۵ هزارو ۹۸۰ میلی گرم بر لیتر را نشان می‌دهد.

مدیردفتر محیط زیست و کیفیت منابع آبی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی با بیان اینکه تا قبل از چرمشهر همه پساب‌ها در زمره پساب‌های خانگی به شمار می‌آید، می‌گوید: درحال حاضر به سبب فعالیت تصفیه خانه‌هایی همچون خین عرب و التیمور که عملکرد خوبی در تصفیه فاضلاب‌های شهری دارند، بخش زیادی از پساب‌های ورودی به کشف رود، حدفاصل کلاته نوری تا جاده گاز، با استاندارد‌های لازم همخوانی دارد، اما بعد از این نقطه به دلیل فاضلاب صنعتی چرمشهر و بار آلی بسیار زیادی که در خروجی تصفیه خانه آن دیده می‌شود، شاهد آلایندگی بی رویه هستیم.

چرمشهر و فلزات سنگینش

اما معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی در پاسخ به این سؤال که چرا مسئله بزرگی همچون چرمشهر در کشف رود همچنان لاینحل باقی مانده است، می‌گوید: با سؤال شما به این صورت مخالف هستم. آیا واقعا تصفیه خانه چرمشهر هیچ گونه نقشی در تصفیه فاضلاب واحد‌های پوست چرم نداشته است؟ قطعا تأثیرگذار بوده است، به نحوی که درحال حاضر ورود فلزات سنگین که یکی از آلاینده‌های مهم خاک هستند، در این مجموعه در حد استاندارد است.

مهدی یزدان جو با این حال بر این نکته هم تأکید می‌کند که کاستی‌هایی در این زمینه وجود دارد که متولیان امر باید پیگیری و رفع کنند.

به گفته او، مطابق با نتایج آخرین آزمایش‌های انجام شده در خروجی تصفیه خانه چرمشهر، میزان شاخص‌هایی همچون کلراید، COD و BOD به صورت غیرمجاز زیاد بوده است. مسلما چنین پسابی هنوز هم آلاینده کشف رود خواهد بود و این اداره کل بنا بر وظیفه ذاتی، این واحد را به مراجع قضایی معرفی کرده است که پرونده آن در دست اقدام است و براساس آخرین اطلاعات در مرحله بازپرسی قرار دارد.

با این حال معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست در واکنش به سؤالی درباره چرایی آلایندگی چرمشهر که سبب افزایش شاخص‌های COD و BOD شده است، می‌گوید: این یک موضوع تخصصی است که در حوزه وظایف این اداره کل نیست. اداره کل حفاظت محیط زیست در نوع و سیستم فرایند هیچ کدام از تصفیه خانه‌ها ورود نداشته و ملاک خروجی تصفیه خانه به محیط‌های پذیرنده است که وظایف سامان دهی و پایش از آنجا شروع می‌شود.

وی که معتقد است حال وروز نقاط دیگر کشف رود نیز همچنان غیرقبول است، این گونه صحبت هایش را ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه اداره کل محیط زیست در هر فصل از ۱۰ نقطه مهم کشف رود ازجمله بعد از محل تخلیه پساب شهرک صنعتی چرمشهر، پل سیاسک، پل قازقان، پل کلاته نوری، پل کمربندی شمالی، کال اول جاده کلات، کال پاوا و... نمونه برداری می‌کند، متأسفانه در تمام نقاط، وضعیت رودخانه مطابق با شاخص کیفیت منابع آب‌های سطحی ایران نیست.

خروجی تصفیه خانه‌های جدیدی مانند التیمور و خین عرب که اتفاقا بیشترین ظرفیت تصفیه را هم دارند، نسبتا وضعیت مناسبی دارد، اما خروجی تصفیه خانه‌های قدیمی‌تر همچون پرکندآباد ۲ و اولنگ اسدی، استاندارد نیست. ازسوی دیگر خروجی تصفیه خانه پرکندآباد یک، ثبات لازم را ندارد.

تصفیه خانه مشکلی ندارد، مشکل از واحدهاست

تصفیه خانه چرمشهر به نوعی آخرین حلقه تصفیه فعال در مسیر کشف رود به شمار می‌آید که برخلاف پنج تصفیه خانه فعال شرکت آبفا و یک تصفیه خانه درحال ساخت «سپتاژ» برای فاضلاب‌های تانکری که تحت مدیریت شهرداری مشهد است، الزاما کارکردی کاملا صنعتی دارد و مدیریت آن نیز برعهده شرکت شهرک‌های صنعتی استان گذاشته شده است. از نام شهرک صنعتی چرمشهر نیز کاملا مشهود است که حرف اول را در این مجموعه، دباغ خانه‌هایی می‌زنند که با پوست و چرم حیوانات سروکار دارند. به گفته کارشناسان، همین موضوع و بار آلی زیاد مواد مورد استفاده در این صنعت، سبب ساز بروز آلایندگی فراوان خروجی این مجموعه می‌شود.

البته مدیر ایمنی بهداشت محیط زیست و انرژی شرکت شهرک‌های صنعتی استان با دفاع از عملکرد تصفیه خانه چرمشهر که فاز نخست آن در سال ۱۳۹۸ و فاز دومش در خرداد سال گذشته به بهره برداری رسیده است، مشکل اصلی را ازسوی برخی واحد‌های صنعتی فعال در این مجموعه می‌داند که به ضوابط محیط زیستی و تعهدی که برای پیش تصفیه آلایندگی صنعت خود داده‌اند، پایبند نیستند.

علی هوشمند می‌گوید: ماهیت فاضلاب چرمشهر به دلیل استفاده از نمک در کار‌های مرتبط با دباغی، شور است و همین موضوع یکی از دلایل بی میلی کشاورزان پایین دست برای استفاده از چنین پسابی است. ازسوی دیگر آبی که از چرمشهر وارد کشف رود می‌شود، فقط حدود یک درصد از آبی است که در این رودخانه جریان پیدا می‌کند، با این حال ما هم به عنوان شرکت شهرک ها، نفی کننده مشکلات نیستیم و قبول داریم که به استاندارد لازم نرسیده‌ایم.  وی ادامه‌ می‌دهد:، اما این شرایط یک مانع بزرگ دارد و تا زمانی که آن را حل نکنیم، نمی‌توانیم درباره استاندارد شدن خروجی تصفیه خانه صحبت کنیم.

هر تصفیه خانه با یک قرار و یک مبنای مشخص طراحی می‌شود و با احتساب پذیرش حدی از آلودگی، خروجی متناسب با آن را اندازه گیری و ارزیابی می‌کند. به معنای دیگر تصفیه خانه‌ها به خودی خود، دوستداران محیط زیست به شمار می‌آیند؛ چراکه حدفاصل بین آلایندگی و محیط پذیرنده گام برمی دارند. با این تفاصیل اگر فاضلاب را بیش از حد استاندارد یک تصفیه خانه بارگذاری کنیم، نباید انتظار لازم را از کارکرد و عملکرد آن داشته باشیم.

COD ورودی چرمشهر از ۱۰ هزار تا ۴۰ هزار

مدیر ایمنی بهداشت محیط زیست و انرژی شرکت شهرک‌های صنعتی خراسان رضوی، عدد COD میکس ورودی فاضلاب واحد‌های شهرک صنعتی چرمشهر به تصفیه خانه این مجموعه را به طور میانگین بیش از ۱۰ هزار میلی گرم بر لیتر می‌داند و‌ می‌گوید: متأسفانه برای برخی واحد‌های متخلف، این عدد به ۴۰ هزار میلی گرم بر لیتر هم می‌رسد.

تصفیه خانه چرمشهر این قابلیت را دارد که ۹۰ درصد این آلایندگی را مهار کند، اما آن قدر حجم این آلودگی از محل تولید در واحد‌های صنعتی زیاد است که عدد خروجی تصفیه خانه را نیز چندین برابر بیشتر از حدمجاز و استاندارد می‌کند. در این شرایط همه تقصیر‌ها را گردن تصفیه خانه می‌اندازند، بدون اینکه بدانند مشکل جای دیگری است.

وی با بیان اینکه برخی واحد‌ها در این زمینه در حاشیه امن قرار گرفته‌اند و برخی آدم‌های آلاینده از وضعیت پیش آمده کیف می‌کنند و حظ کامل را‌ می‌برند، امیدوار است پرونده تقریبا ۱۰ واحد آلاینده‌ای که در این زمینه محیط زیست، شناسایی و به دستگاه قضا معرفی کرده است، هرچه سریع‌تر تعیین تکلیف شود.

او در پاسخ به این سؤال که درنهایت چه برخوردی با این واحد‌ها می‌شود و آیا شاهد پلمب چنین صنایع آلاینده‌ای خواهیم بود، می‌گوید: در صورت محرز شدن آلایندگی واحدها، آن‌ها در زمره واحد آلاینده قرار می‌گیرند و سرنوشتی همچون جرائم زیست محیطی و لحاظ کردن یک درهزار فروش برایشان رقم خواهد خورد؛ البته ضابط این کار، دستگاه محیط زیست است و نظارت‌های لازم را در این زمینه انجام می‌دهد.