درباره کوچه‌ای در خیابان هاشمی نژاد مشهد | سرگذشت باغی که کوچه شد

به گزارش شهرآرانیوز؛ ساختار شهر مشهد از نخستین سال‌های ایجادش به‌گونه‌ای طراحی شد که در دو سوی مسیر اصلی شهر یا همان «خیابان» (بالاخیابان و پایین‌خیابان) دو مسیر پشتیبان ایجاد شده است. وظیفه این دو مسیر پشتیبان تسهیل در رفت‌و‌آمد مردم به هنگام شلوغی مسیر اصلی، مرتبط کردن محدوده‌های مختلف شهری با یکدیگر و ایجاد شرایط سکونت بیشتر در شهر بوده است.

یکی از این دو مسیر از خیابان سعدی کنونی شروع و پس از گذر از کوچه شاهین‌فر، کوچه چهارباغ، کوچه آیت‌ا... قمی یا بازار، کوچه گندم‌آباد و کوچه عیدگاه به کوچه باغ حسن‌خان و محدوده دروازه پایین‌خیابان می‌رسیده است. مسیر دوم هم از کنار قبرستان هشت‌آباد آغاز و با گذر از کنار باغ نادری کنونی، کوچه آبمیرزا، راسته کوچه نوغان، کوچه سیابان و کوچه قراول‌خانه به کوچه پشت‌بهره پایین‌خیابان ختم می‌شده است. 

مسیر نخست به‌رغم نابودی کوچه گندم‌آباد در جریان توسعه حرم‌مطهر‌رضوی برای بسیاری از مردم کنونی مشهد شناخته شده است، اما وضعیت مسیر دوم، خاصه محدوده ابتدایی آن تا قبل از رسیدن به باغ نادری، به‌گونه‌ای دیگر است و برخی از مردم این مسیر را نمی‌شناسند و برخی دیگر از آن نیز توصیف دیگری دارند؛ توصیفی که ناشی از سکونت یک خاندان پرسابقه فعال در حوزه طب سنتی، یعنی خاندان «افتخاری شکسته‌بند» است.

از کوچه «سطان محمد» تا کوچه «شهید‌هاشمی‌نژاد ۳»

قدیمی‌ترین نام به‌کار رفته در اسناد برای این مسیر در حد‌فاصل کنونی خیابان شهیدهاشمی‌نژاد تا کوچه پشت مقبره نادرشاه (اکنون به‌عنوان آیت‌ا... شیرازی‌۱۷ شناخته می‌شود)، کوچه سلطان‌محمد است. این نام برگرفته از سکونت متولی آستان‌قدس در این کوچه است. البته این نام در دوره قاجار و سال‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی (یعنی زمانی که هنوز میدان شهدا ایجاد نشده بود و این کوچه تنها فرعی غیر‌بن‌بست کوچه حوض لقمان محسوب می‌شد) کاربرد داشت.

در همین دوران برخی از مردم به این دلیل که بخش درخورتوجهی از کوچه (در بخش جنوبی) را باغ بزرگ میرزا‌جعفر سروقد فرا گرفته بود به اینجا کوچه باغ‌میرزا‌جعفر، یا به‌صورت خلاصه، کوچه باغ‌میرزا می‌گفتند. مهم‌ترین نام این کوچه در دوران پهلوی‌ها که هیچ‌گاه عنوان رسمی پیدا نکرد، کوچه افتخاری‌شکسته‌بند بود؛ نامی که عموم مردم مشهد این مسیر را با آن می‌شناختند.

این عنوان برگرفته از فعالیت مؤثر سه نسل از خاندان افتخاری، در حوزه شکسته‌بندی و درمان مصدومان بود که ساکن این کوچه بودند. این نام‌گذاری مردمی در حالی رخ داده بود که عنوان رسمی کوچه در میانه سده ۱۴ خورشیدی، پس از ایجاد خیابان فوزیه و سپس عشرت‌آباد، فوزیه‌۳ و اندکی بعد عشرت‌آباد ۳ بود.

البته سکونت تعداد درخورتوجهی از اهالی آذربایجان در این کوچه (در دهه ۴۰ خورشیدی) هم سبب شده بود در برخی نقشه‌های دوره پهلوی دوم (به‌ویژه در نقشه‌های دهه ۵۰) از این کوچه با نام کوچه ترک‌ها و کوچه آذربایجان نام برده شود.

کوچه شهید‌هاشمی‌نژاد ۳، اما نخستین نامی بود که پس از انقلاب بر تابلوی ورودی کوچه ثبت شد و اندکی بعد هم اسم شهید‌مصطفی‌میرنژاد (یکی از ساکنان شهید کوچه در دوران جنگ تحمیلی) نام تابلوی ورودی کوچه را از سمت دیگر به خود اختصاص داد.

شورای اسلامی شهر مشهد هم در سال‌های بعد، بخشی از این کوچه (یعنی از محل شکست شمالی‌جنوبی به سمت کوچه پشت باغ‌نادری یا کوچه شهید‌میرنژاد‌۳) را به نام دیگر‌شهید‌کوچه، یعنی «شهید محمدعلی رستگار مقدم»، نام‌گذاری کرد تا این کوچه دو نام رسمی داشته باشد. این در حالی است که در محل تقاطع این کوچه و کوچه آیت‌ا... شیرازی‌۱۷ هم در سال‌های اخیر تابلوی شهید فدایی‌۱۰ نصب شده است.

کوچه‌ای که به باغ‌ها ختم می‌شده است

اسناد مکتوب باقی‌مانده از مشهد عهد صفوی و نادری نشان می‌دهد که مسیر مورد‌نظر به‌عنوان مسیری سهل‌تر برای ارتباط دو محله بالاخیابان و نوغان هم مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

این مسیر در دوران افشاری از محل تلاقی کوچه حوض لقمان با قبرستان هشت‌آباد آغاز شده و تا کوچه پشت مقبره نادر امتداد داشته است. در نقشه سال‌۱۲۴۸ خورشیدی نیز ابتدا و انتهای این مسیر مانند دوران افشاری ترسیم شده است. در این نقشه همچنین کوچه دارای سه فرعی بن‌بست شمالی و یک فرعی جنوبی است.

نکته مشهود دیگر در این نقشه، تمرکز بخش مسکونی کوچه در توده شمالی است. وضعیت این کوچه در حدفاصل میانه سلطنت ناصرالدین‌شاه تا پایان عهد قاجاری، تا‌حدی تغییر کرده و بر تعداد ساکنان آن افزوده شده است. در نقشه سال ۱۳۰۳ نیز تعداد فرعی‌های شمالی کوچه به شش فرعی و جنوبی آن نیز به دو فرعی افزایش پیدا کرده است. علاوه بر این، بر‌اساس این نقشه، در آن دوران اغلب فرعی‌های جدید کوچه به باغ‌های میوه شخصی ختم شده‌اند.

کوچه‌ای که تکه‌تکه شد

کوچه باغ‌میرزا یا سلطان‌محمد در دوره پهلوی‌ها بیشترین تحول را به خود دیده است؛ ایجاد میدان مجسمه (میدان شهدای کنونی) در حدفاصل دو دهه نخست قرن ۱۴ خورشیدی، عامل اصلی این تغییر وضعیت بوده است.

ناگفته نماند که در جریان احداث این میدان، نه‌تنها بخش نخست کوچه حوض‌لقمان (از جمله محل تلاقی این کوچه و کوچه باغ‌میرزا) بلکه قبرستان هشت‌آباد نیز از بین رفت.

در کنار این تغییر، ساختار داخلی کوچه نیز به دلیل توجه بیشتر مردم به سکونت در آن (به‌ویژه پس از اجرای نخستین طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی در دوره پهلوی اول) تغییرات مهمی را به خود دید. یکی از مهم‌ترین این تغییرات، تبدیل باغ میرزا‌جعفر‌سروقد به چندین فضای مسکونی بود.

کوچه «شهیدهاشمی‌نژاد ۳» پس از انقلاب اسلامی

کوچه افتخاری در سال‌های پس از انقلاب اسلامی از دو جهت تغییراتی را به خود دیده است؛ در گام نخست، این کوچه پس‌لرزه‌های طرح‌های دوم و سوم نوسازی بافت حرم مطهر رضوی را به تن خریده و بسیاری از واحد‌های مسکونی آن به مجموعه‌های آپارتمانی و اقامتی تبدیل شده‌اند.

نماد بارز این وضعیت، سومین فرعی کوچه (در بخش شمالی) است که هم‌اکنون، به جز دو بنای در‌آستانه‌تخریب، همه پلاک‌های مسکونی آن به آپارتمان‌های بیش از پنج طبقه تبدیل شده‌اند یا در حال تبدیل شدن هستند.

اجرای طرح نوسازی میدان شهدا در دو دهه اخیر هم تغییرات درخورتوجهی را در بافت این کوچه ایجاد کرده است، به‌نحوی‌که اکنون نخستین پلاک‌های یک سوی کوچه به پایانه مسافربری و پارکینگ طبقاتی و سوی دیگر کوچه به زمینی محصور برای اجرای پروژه‌ای شهری تبدیل شده است.

البته با تمام این تغییرات هنوز بنا‌های ارزشمند دیگری هنوز در این کوچه وجود دارند که قدمت اغلب آنها مربوط به دوره پهلوی دوم است.

در این بین آخرین پلاک قرار گرفته در فرعی چهارم (از سمت شمال) خانه‌ای باقی‌مانده از عهد قاجار است که در مالکیت خاندان «کاظم‌زاده» قرار دارد ولی متأسفانه چندسالی‌هست بدون سکنه، به حال خود رها شده است.

همچنین در تنها فرعی کوچه از سمت غربی، خانه‌ای از دوران پهلوی اول با نمای آجر‌مُهری دیده می‌شود که متأسفانه در آستانه نابودی قرار دارد.

این کوچه اکنون میزبان حسینیه قدیمی هیئت امام حسن‌مجتبی (ع) نیز هست که آخرین بازسازی بنای آن در سال ۱۳۵۷ انجام گرفته است.

روبه‌روی این حسینیه هم بنای بیت‌الشهدای غفوری‌شعرباف قرار دارد که محل پرورش چهار شهید دوران دفاع‌مقدس بوده است و در کوچه مجاور این بنا هم ورودی دوم مدرسه علمیه ولایت قرار دارد. کمی پایین‌تر از این بنا هم مؤسسه پرورشی دخترانه عمید صفوی قرا دارد که ورودی اصلی آن در کوچه ثبت یا آیت‌ا... شیرازی‌۱۹ است. سرانجام اینکه در بخش انتهایی کوچه و محل تقاطع آن با کوچه پشت باغ نادری مسجدخوردوی باب‌الحوائج حضرت‌علی‌اصغر (ع) واقع شده که در سال‌های اخیر توسط مرحوم حاج محمد‌شَده بازسازی شده است.

نامداران کوچه «شهید‌هاشمی‌نژاد ۳»

بدون شک معروف‌ترین خاندان ساکن این کوچه برای همه مردم مشهد خانواده افتخاری هستند که تا همین چند‌سال پیش به کار شکسته‌بندی مشغول بودند. البته از لحاظ تاریخی، بزرگ‌ترین چهره‌ای که با این کوچه پیوندی داشته، میرزا‌جعفر‌سروقد است که به‌دلیل تبدیل بخشی از املاکش به مؤسسه پرورشی دخترانه عمید‌صفوی، هنوز هم ردپایی از او در کوچه وجود دارد.

حاج‌محمد‌شَده بانی بازسازی مسجد باب‌الحوائج، حضرت‌علی‌اصغر (ع)، شیخ عبدالحسین قرائتی، مؤسس حسینیه ابوشهید قرائتی، حاج‌غلامرضا خوشرو، از مؤسسان هیئت حضرت‌رقیه (س) و حاجی غفوری‌شعرباف که سه نفر از عزیزانش در جریان جنگ تحمیلی به شهادت رسیدند از دیگر بزرگان این کوچه محسوب می‌شوند.

همچنین باید از حاجی‌صادقی معروف به مرد باخدا، حاج محسن‌فتحیان، حاج‌آقا رشیدیان‌روحانی، حاج‌آقا همایونی، حاجی حسین‌زاده، محمد توسی، معروف به کلمحمد زشکی، حاج محمدعلی مقیم‌یزدی، محمدعلی، حاجی افشار، آقای شفیق و آقای شیشه‌چی و خانواده یوسف‌زاده به‌عنوان ساکنان قدیمی این کوچه نام برد.

سرانجام اینکه شهیدان محسن اخوی، مصطفی میرنژاد، محمدعلی رستگار‌مقدم، حسین درخشانی، محمودرضا صوابی، وحید، مجیدرضا و حمیدرضا غفوری شعرباف و احمد ساجدی هم از شهدای جنگ تحمیلی هستند که بخش عمده‌ای از دوران زندگی خود را در این کوچه سکونت داشته‌اند.