تحصیل معرفت بعد از عمل!

جایی دیدم استاد ابراهیم دینانی می‌گفتند که در امور دنیایی علم و معرفت قبل از عمل است، اما در کار‌های آخرتی علم و معرفت بعد از عمل است، یعنی شما اگر می‌خواهی سد بسازی، می‌خواهی پل برای شهر بسازی، می‌خواهی دارویی را برای بیماری خاصی تولید کنی باید بروی ابتدا علم و تخصص این امور را تحصیل کنی، اما در امور آخرتی ایشان می‌گفت معرفت بعد از عبادت است، یعنی در آیه معروفی که فرمود:

وَمَا خَلَقتُ ٱلجِنَّ وَٱلإِنسَ إِلَّا لِیَعبُدُونِ

بیشتر مفسران گفته‌اند: لیعرفون، یعنی تا مرا بشناسند! یعنی رسیدن به معرفت غایت عبادت است.

در معارف دینی در جملات و احادیث زیادی این مضمون آمده است، در حدیث معروف عنوان بصری امام صادق (ع) رسیدن به علم حقیقی را که نور است مستلزم عمل و حرکت در مسیر حقیقت عبودیت بیان می‌کنند، در بخشی از روایت عنوان بصری آمده است:

لیس العلم بکثرة التعلم، انّما هو نور یقع فی قلب من یریدا... ان یهدیه، فاذا أردت العلم فاطلب اوّلاً فی نفسک حقیقة العبودیة، واطلب العلم باستعماله، واستفهم ا... یفهمک؛ دانش به فراوانی آموختن نیست؛ بلکه نوری است که در دل آن کس که خدا هدایتش را بخواهد، می‌تاباند. پس هر گاه در پی دانش بودی، ابتدا جوهره بندگی را در جانت بجوی و با به کار بستن دانش آن را به دست آور و فهم را از خدا بطلب تا به تو بفهماند.

در آیات قرآن نیز به نحو دیگری به همین موضوع اشاره شده است، آنجا که بیان می‌کند بعد از تقوا و پرهیزکاری خداوند این علم حقیقی را به انسان می‌دهد، اما گاهی درباره این علم می‌فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُواا... یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید، برای شما وسیله‌ای برای جدا ساختن حق از باطل قرار می‌دهد (روشن‌بینی خاصّی که در پرتو آن، حق را از باطل خواهید شناخت)

و این فرقان همان فهم الهی و علمی است که در آیه دیگر می‌فرماید:

وَاتَّقُوا ا... َ وَ یُعَلِّمُکُمُ ا... از خدا بپرهیزید! و خداوند به شما تعلیم می‌دهد.

در تفسیر این آیه بیان شده است که رسیدن به آن علم مقدمه دارد و آن تقوای الهی و اهل عمل بودن است، به دیگر سخن، قلب پاک و با تقوا، همچون آینه علوم و حقایق را مى‌گیرد. در مسیر سلوک هم همین است، یعنی سالک اگر اهل عمل باشد و در مسیر خدا پیش برود خداوند علمی را که لازمه ادامه این مسیر است به او می‌دهد، مرحوم آیت‌ا... ه بهجت در جمله شیوایی در این زمینه می‌فرمودند:

معرفةا...، اعظمُ‌العبادات است و همه تکالیف، مقدمه معرفت خدا هستند، ولی معرفت خدا واجب و مطلوب نفسی است. اگر کسی اهلیت داشته باشد ـ یعنی طالب معرفت باشد و در طلب جدیت و خلوص باشد ـ در و دیوار به اذن‌ا... معلمش خواهند بود، وگرنه سخن پیغمبر صلی‌ا... علیه‌وآله‌وسلم هم در او اثر نخواهد کرد؛ چنان‌که در ابوجهل اثر نکرد! در محضر بهجت، ج۱، ص۲۲

خیلی زیبا در این جمله بیان فرمود که معرفتی که انسان را بالا می‌برد به هرکسی داده نمی‌شود و انسان باید نشان بدهد که طالب مسیر خداست و اهل حرکت در این مسیر است تا به اذن ا... مسیر برای او روشن شود، گاهی هم آیت ا... بهجت در جواب کسانی که ذکر یا دستور‌العمل خاص می‌خواستند افراد را به انجام آنچه می‌دانند ارجاع می‌دادند و در واقع این روایت را یادآوری می‌فرمودند که: مَن عَمِلَ بِما یَعلَمُ عَلَّمَهُ ا... ما لا یَعلَمُ.

امام باقر (ع) فرمودند: هر که به آنچه مى‌داند عمل کند، خداوند به او آن بیاموزد که نمى‌داند. این عبارت دیگری از تمام آنچه گفتیم است که در سلوک و در امور آخرتی، علم و معرفت و نور بصیرت را در مسیر و بعد از عمل و حرکت به انسان می‌دهند و این یکی از دقیق‌ترین و مهم‌ترین نکاتی است که معارف دینی ما با تعابیر گوناگون آن را تأیید می‌کند.